กีฬาภูมิปัญญาไทย คือ การเล่น กีฬาและศิลปะการต่อสู้ป้องกันตัว ที่มีการปฏิบัติกันอยู่ในประเทศไทยและมีเอกลักษณ์สะท้อนวิถีไทย แบ่งออกเป็น๓ ประเภท คือการเล่นพื้นบ้าน กีฬาพื้นบ้าน และศิลปะการต่อสู้ป้องกันตัว สามารถจำแนกออกเป็น 3 ประเภท ดังนี้
- การเล่นพื้นบ้าน หมายถึง กิจกรรมที่ทำด้วยความสมัครใจ ตามลักษณะเฉพาะของท้องถิ่น เพื่อให้เกิดความสนุกสนานเพลิดเพลิน เกิดความรักและความสามัคคีในหมู่คณะ ๒. กีฬาพื้นบ้าน หมายถึง การเล่นที่มีลักษณะแข่งขันมีผลแพ้ชนะ โดยมีกฎกติกาที่เป็นลักษณะเฉพาะถิ่น การเล่นประเภทนี้ เช่น
- เสือกินวัว เป็นกีฬาพื้นเมืองของภาคกลางที่เล่นกันโดยทั่วไปแทบทุกจังหวัดของภาคกลางในสมัยโบราณ นอกจากนี้ยังเป็นที่นิยมเล่นอย่างแพร่หลายในภาคอื่น ๆ พบว่ามีการเล่นเสือกินวัวกันแล้วใน พ.ศ. ๒๔๕๗ ในรัชสมัยของรัชกาลที่ ๖ โดยเล่นกันในงานตรุษสงกรานต์ของกรุงเก่าคือ จังหวัดพระนครศรีอยุธยาในปัจจุบัน การเล่นเสือกินวัวตามรูปแบบของเก่านั้นนิยมเล่นกันในหมู่คนหนุ่มคนสาวมากกว่าวัยอื่น ๆ ปัจจุบันยังมีการเล่นเสือกินวัวนี้อยู่โดยทั่วไป
- หมากเก็บ เป็นการเล่นพื้นบ้านของไทย นิยมเล่นในภาคกลาง โดยเฉพาะเด็กผู้หญิง อายุราว ๘ – ๑๔ ปี เชื่อว่ามีการเล่นหมากเก็บมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา การเล่นหมากเก็บจะใช้วัสดุ ก้อนหิน กะเทาะให้ค่อนข้างกลม ลบเหลี่ยม เพื่อไม่ให้เจ็บมือ ใช้ก้อนหินจำนวน ๕ ก้อน ขนาดหัวแม่มือ เล่นได้ ๓ – ๕ คน
- กีฬาพื้นบ้าน หมายถึง การเล่นที่มีลักษณะแข่งขันมีผลแพ้ชนะ โดยมีกฎกติกาที่เป็นลักษณะเฉพาะถิ่น
- ตะกร้อ เป็นกีฬาพื้นเมืองของไทยมาแต่โบราณ การเล่นตะกร้อของไทยมีวิธีเล่น ๕ ชนิดคือ ตะกร้อวง ตะกร้อพลิกแพลง ตะกร้อลอดห่วง ตะกร้อข้ามตาข่าย และตะกร้อชิงธง
- วิ่งควาย เป็นกีฬาเก่าแก่ดั้งเดิมที่มีเอกลักษณ์โดดเด่นชนิดหนึ่งของไทย เป็นการแสดงออกถึงความผูกพันแน่นแฟ้นระหว่างคนกับควายไทยซึ่งเป็นสัตว์ใช้งานเกษตรกรรมสารพัดประโยชน์ที่ทรงคุณค่าคู่บ้านคู่เมือง เมื่อยามว่างจากงานก็นำควายมาประลองแข่งขันกันเป็นการพัฒนาบำรุงสายพันธ์ควายไทยให้แข็งแกร่งยิ่งขึ้นโดยให้คนขี่หลังควายควบคุมควายให้วิ่งแข่งขันกัน
- ศิลปะการต่อสู้ป้องกันตัว หมายถึง วิธีการหรือรูปแบบการต่อสู้ที่ใช้ร่างกายหรืออุปกรณ์ โดยได้รับการฝึกฝนตามวัฒนธรรมที่ได้รับการถ่ายทอดกันมา
- กระบี่กระบอง เป็นการฝึก การเล่น และการแสดง การต่อสู้ด้วยอาวุธโบราณของไทย ที่ใช้ป้องกันประเทศในสมัยก่อน โดยทำอาวุธเลียนแบบอาวุธจริง ด้วยโลหะ ไม้ หวาย หรือหนังสัตว์ เพื่อไม่ให้เกิดอันตรายใด ๆ ในการฝึก การเล่น และการแสดง เดิมเรียกว่า การประลองดาบ การประลองหอก จนกระทั่ง หลังรัชสมัยของรัชกาลที่ ๑ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์จึงเรียกว่า “กระบี่กระบอง”อุปกรณ์กระบี่กระบองที่พบในปัจจุบัน ได้แก่กระบี่ ดาบ ง้าว พลอง ดั้ง โล่ เขนและไม้สั้น
- มวยไทย มีร่องรอยพัฒนาการมาตั้งแต่สมัยสุวรรณภูมิ เริ่มชัดเจนขึ้นในสมัยทวารวดี รุ่งเรืองในสมัยสุโขทัย อยุธยา ธนบุรี และรัตนโกสินทร์ เป็นศิลปะการต่อสู้ที่มีกลวิธีในการใช้ส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย ได้แก่ มือ เท้า เข่า ศอก อย่างละ ๒ ศีรษะอีก ๑ รวมเรียกว่า นวอาวุธ อย่างผสมกลมกลืน ทั้งในการต่อสู้ป้องกัน ตัวและเชิงกีฬา ศิลปะมวยไทย คือ ศิลปะการต่อสู้ที่ใช้หลักพื้นฐานและทักษะ การต่อสู้ในระดับต่างๆ คือ ท่าร่าง เชิงมวย ไม้มวย และเพลงมวย อย่างผสมผสานกันจนมีประสิทธิภาพสูงสุด ทั้งการรุกและ การรับ